Het Besloten Hofje uit Antwerpen
Het Besloten Hofje in het KMSKA (Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen) is een 16de-eeuws kunstwerk, vervaardigd uit een mix van materialen. Het intrigerende object lijkt op een poppenkast met daarin een miniatuurwereld, een illusie van een paradijselijke tuin vol gedetailleerde sculpturen en ornamenten. Met zijn rijke versieringen en religieuze voorstellingen weerspiegelt het Hofje niet alleen artistieke ambachtelijkheid, maar ook de spiritualiteit van zijn tijd.
Paradijselijke miniatuurwereld
Centraal in de kast staat een beeldje van de gekroonde Maagd Maria voor een blauwe achtergrond met gouden sterren. Op haar rechterarm draagt ze het Christuskind; in haar linkerhand houdt ze een appel waar het Kind naar reikt. In de scène daaronder is de verdrijving van Adam en Eva uit het paradijs afgebeeld. Zij worden omringd door een engel met een zwaard, een Sint-Agnesfiguur, Satan die rond een boom kronkelt en Sint-Jan met zijn kelk. De paradijstuin is omgeven door een hek, met in het midden een houten poort. Bovenop de eikenhouten ‘poppenkast’ staan kantelen, als ware het Hofje een middeleeuwse burcht. Het Hofje wordt afgesloten door twee deurtjes, beschilderd met religieuze voorstellingen: de verrezen Christus met de Nederdaling ter Helle, de Verschijning aan Maria Magdalena, de Hemelvaart en Pinksteren.
Een eeuwenoude museumschat
Het Hofje werd wellicht gemaakt in het hertogdom Brabant, in Mechelen, gezien de stijl van de beeldjes. Voor dit exemplaar lijken bovendien eerdere kunstwerken te zijn gerecycleerd: de beschilderde zijluiken ontstonden in Duitsland en zijn minstens een halve eeuw ouder dan de houten beelden in het Hofje zelf. Besloten Hofjes hadden vooral, zo blijkt, een plaats in religieuze gemeenschappen van vrouwen. Dit exemplaar komt uit het Begijnhof van Kortrijk. Lang werd gedacht dat de vrouwen de Besloten Hofjes maakten, maar wellicht waren ambachtslieden verantwoordelijk voor de meeste onderdelen. Vrouwelijke religieuzen maakten mogelijk wel de talrijke bloemen uit stof en metaaldraad, de zorgvuldig ingepakte relieken, papiertjes met tekst en ornamenten met halfedelstenen. Ook onderhielden en restaureerden zij de hofjes zelf. Het KMSKA verwierf dit Besloten Hofje in 1973, nadat het jarenlang in privébezit was.
Help het Hofje herleven!
De huidige staat van het kunstwerk is zorgwekkend, ten eerste door een dikke stoflaag. De stoflaag verwijderen zal het geheel er frisser doen uitzien, maar het zal ook verborgen schade blootleggen. Zowel de verflagen (polychromie) als de constructie vertonen gebreken. Textiel- en metalen onderdelen zijn verbleekt en verzwakt. Ook zijn de beeldjes in het Hofje verplaatst, waardoor de oorspronkelijke opstelling verloren is gegaan. Mogelijk zijn er menselijke resten in het hofje verwerkt, maar dit is nog niet bevestigd. De restauratie biedt zowel een kans om het werk te herstellen als om verder onderzoek te doen naar deze verborgen relieken en de plaats van dit Besloten Hofje in de kunstproductie van de 16de eeuw.
Foto's: © Collectie KMSKA - Vlaamse Gemeenschap
Anoniem, Besloten Hofje, 16de eeuw, mixed media: gepolychromeerd eikenhout, textiel, metaaldraad, relikwieën e.a., 90 × 56 × 18,5 cm, (Antwerpen, KMSKA, inv. 5094).
De Erfgoed Challenge wil alle Belgen verbinden rond hun erfgoed en deze kunstschatten omringen met de allerbeste zorgen. Tien jaar lang selecteert het KIK samen met jou een erfgoedschat die hoogdringend hulp nodig heeft. Om zo tegen 2030 de toekomst van minstens tien erfgoedschatten te verzekeren. Geef erfgoed een toekomst!
Of stem je liever op...?
De sfinxen van het Kasteel van Heers
Twee terracotta beelden, waarvan eentje al verloren, aan de ingang van het kasteeldomein
De Calvarieberg van Aat
Een meer dan levensgroot ensemble van 16de-eeuwse houtsnijkunst dat de Kruisweg uitbeeldt
De tegeltableaus van het Picardisch Huis in Moeskroen
100 m2 aan keramieken tegelschilderijen op de muren van de balzaal