Beter inzicht in de vorming van metaaloxalaten in olieverflagen met het MetOx-project
Licht, vochtigheid en restauratieproducten kunnen chemische reacties in verfmaterialen veroorzaken. In sommige gevallen worden alteratieproducten zoals metaaloxalaten gevormd, die een grijze sluier kunnen vormen. Via het MetOx-project heeft het Labo polychromie van het KIK, in samenwerking met nationale en internationale partners, deze verschijnselen bestudeerd.
Oxalaten op het oppervlak en in de verflaag
Toen de panelen van Christus met zingende en musicerende engelen van Hans Memling in het atelier van het KMSKA werden gerestaureerd, werd een grijsachtige laag waargenomen die als een sluier het schilderij ontsierde. Deze laag was onoplosbaar in de courante oplosmiddelen. Analyses van deze korst toonden aan dat zij hoofdzakelijk bestond uit calciumoxalaat, dat elders soms ook wordt aangetroffen in bindmiddelrijke lagen zoals vernissen of glacislagen. Dit probleem werd ook ontdekt tijdens de eerste fase van de restauratie van het Lam Gods. Transparante vlekken op dit werk van de gebroeders Van Eyck bevatten een mengeling van verfmaterialen, metaaloxalaten, en andere alteratieproducten. Het probleem zat dus niet alleen aan de oppervlakte van het schilderij, in een laag die verwijderd kon worden. De oxalaten drongen ook door tot de originele verflagen!
Onze experten van het Labo polychromie coördineerden daarom het project MetOx, dat in 2017 werd gelanceerd in het kader van de BRAIN-projectoproep van Belspo, in samenwerking met nationale en internationale partners: UAntwerpen, UCLouvain, Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België, National Gallery in Londen en het Europese synchrotron in Grenoble (ESRF-EBS). Het doel van het project was bepalen in hoeverre metaaloxalaten zich in de verflagen verspreiden en de chemische mechanismen die leiden tot de vorming ervan in Zuid-Nederlandse olieverfschilderijen geproduceerd van de vijftiende tot en met de zeventiende eeuw.
Samenwerking, de reden voor het succes van het project
Onze teams hadden dit onderzoek niet kunnen uitvoeren zonder de wetenschappelijke vooruitgang die dagelijks in dit domein plaatsvindt. Vertrouwen op de ervaring en de kennis van elk van de partners was dan ook essentieel voor het succes van het project. Het project heeft eveneens de vorming mogelijk gemaakt van een netwerk van wetenschappers die geïnteresseerd zijn in het fenomeen van alteraties in oude schilderijen. Marika Spring en Catherine Higgitt van The National Gallery in Londen toonden de weg naar het meer algemene onderzoeksdomein van carboxylaten in olieverflagen, zepen en metaaloxalaten. De macroanalyses van het oppervlak, verzorgd door het team van professor Koen Janssens van de Universiteit Antwerpen, gaf overzicht in de samenstelling en de verdeling van deze moleculen over grote oppervlakten van de schilderijen. Professor Arnaud Delcorte van de UCLouvain onderzocht het gebruik van een nieuwe analysetechniek, ToF-SIMS, voor de opsporing van metaaloxalaten in olieverflagen. Het KIK is dankbaar voor de inspanning en de motivatie van alle medewerkers van het project, dat bijdraagt aan betere kennis en begrip van de degradatie van olieverf in de loop der tijd. De resultaten van het project worden nu gepubliceerd.
Nieuwe hypothesen
Uit de resultaten van het MetOx-project blijkt dat metaaloxalaten in de meeste gevallen binnenin de verflaag worden aangetroffen en dat zij, zolang zij daar rustig blijven zitten, niet al te veel problemen veroorzaken. Als zij echter naar het oppervlak migreren of zich in grote hoeveelheden aan het oppervlak vormen, kan het probleem van de grijze sluier ontstaan, en de daaruit volgende problemen voor de conservatie-restauratie van deze schilderijen. Daarom zullen onze onderzoekers zich nu concentreren op de migratie van deze verbindingen en metaalcarboxylaten in het algemeen. Er zijn reeds nieuwe onderzoekshypothesen voor toekomstig onderzoek op dit gebied: hoe deze verbindingen onderling met elkaar interageren, hoe ze binnen de verflaag bewegen, enz.
Meer nieuws van het KIK
Rubens gered door erfgoedliefhebbers
Begin februari 2024 gingen onze steenexperten in de Sint-Jacobskerk in Antwerpen van start. Dat was alleen maar mogelijk dankzij de financiële steun van onze vele schenkers.
Grote stappen in de creatie van een Europese 'Cloud for Cultural Heritage'
Met het project ECHOES gaat een consortium van 51 partners (waarvan het KIK er eentje is) de basis leggen voor een Europese 'Collaborative Cloud for Cultural Heritage' (ECCCH). Deze cloud is een ambitieus plan van de Europese Commissie om een pan-Europees digitaal ecosysteem te maken dat helpt bij het beheren van digitale erfgoedobjecten.